ده معیار انتخاب زمین گلخانه

بازدیدها: 458

۱- مقدمه

یکی از ماموریت های اصلی تعریف شده برای گروه پژوهش و مشاوره اقتصادی اکونوایزر، انجام مطالعات و تحقیقات بازار مناسب به صورت کالامحور یا صنعت محور (در مقابل بنگاه محور و یا برند محور) و انتشار آن می باشد. این گزارش ها شامل بخش های استانداردی نظیر کالاشناسی، اندازه بازار (مارکت سایزینگ)، بخش بندی بازار، و نیز انجام تحلیل های مختلف مانند تحلیل های پستل، ۵ نیروی پورتر، زنجیره ارزش، تحلیل SWOT و برخی تحلیل های دیگر می باشد که برای این قبیل گزارشات متداول است.

یکی از گزارشهایی که این گروه جزو اولویت های سال جاری خود قرار داده است، انجام مطالعه بازار و انتشار گزارش شناخت بازار صنعت گلخانه با تاکید بر بازار جهانی، بازار ایران و تعدادی از کشورهای هدف صادراتی ایران و نیز برخی بازارهای عمده بین المللی است.

یکی از مسائلی که در بخش شناخت کالا و شناخت صنعت به آن توجه شده است، انتخاب زمین گلخانه است که در این مقاله به طور اختصار به آن می پردازیم. دوستانی که تمایل دارند از هم اکنون این گزارش را سفارش دهند می توانند با ایجاد حساب وی آی پی و ارسال تیکت درخواست دهند.

۲- مروری بر دیدگاه ها

انتخاب زمین مناسب برای گلخانه یکی از کلیدی ترین عوامل در موفقیت یک پروژه گلخانه می باشد. زمین گلخانه ترکیبی از دو فاکتور محل آن در نقشه و نیز جهت احداث گلخانه می باشد.

نلسون (۱۹۸۵) و کاستیلا (۲۰۰۷) عنوان می کنند که انتخاب زمین مناسب برای گلخانه تابعی از ۳ فاکتور اصلی است: نوع محصول، کیفیت محصول، هزینه تولید و نهایت دسترسی به بازار مصرف. اما بدیهی است که انتخاب زمین محدود به این فاکتور ها نیست. کاستیلا و بائیزا (۲۰۱۳) معتقدند که پاسخ دو سوال زیر عامل کلیدی در تعیین محل گلخانه می باشند:

الف) آیا در این گلخانه محصول خوراکی یا زینتی تولید خواهد شد؟

ب) آیا محصولات این گلخانه برای بازار محلی تولید می شود یا برای صادرات؟

برزگر و همکاران (۱۳۸۹) عوامل دیگری را نیز به موارد فوق اضافه نموده اند.

۳- عوامل موثر بر انتخاب زمین

پارامتر هایی که برای انتخاب زمین گلخانه در منابع مختلف مورد اشاره قرار گرفته اند، می توان به شرح ذیل فهرست نمود:

۱-۳- شیب زمین:

یکی از نکات  مهم در انتخاب محل احداث گلخانه زمین آن می باشد زمین گلخانه نیز برای مسائل زهگشی باید دارای اندکی شیب باشد اما شیب زیاد گلخانه علاوه بر فرسایش خاک و مشکلات آبیاری که در کشاورزی باز وجود دارد موجب عدم کنترل مناسب عوامل محیطی آن خواهد شد؛ مثلاً احداث گلخانه در زمینی صاف، ولی شیبدار باعـث مـی شـود کـه گرمـا در قسـمتی از گلخانه، که در ارتفاع بالاتری قرار دارد، متمرکز گـردد و هـوای سـرد در قسـمتی کـه در ارتفـاع پائین تر قرار دارد، جمع شود و بدین ترتیب شیب حرارتی در داخل گلخانه ایجاد می شود.

۲-۳- جهت تابش نور:

سه عامل جهت و شدت تابش نور و جهت و شدت وزش باد  و شیب زمین، مواردی هستند که علاوه بر محل استقرار گلخانه از نظر نقشه و جغرافیا، جهت احداث گلخانه را نیز بیش از سایر عوامل متاثر می کنند. اگـر منطقه بادخیز نباشد، جهت گلخانه از نظر کاهش سایه اندازی و برخورداری از حداکثر شدت نـور خورشید، حائز اهمیت است؛ زیرا اسکلت گلخانه سایه ای را بر روی گیاهان داخـل گلخانـه ایجـاد می کند که اندازه سایه ها به زاویه تابش نور خورشید و فصل سال بستگی دارد.

گلخانه های تک واحدی در عرضهای پائین تـر از ۴۰درجـه، در جهـت شـمالی- جنـوبی و در عرضهای بالاتر از  ۴۰درجه، در جهت شرقی- غربی احداث می شوند؛ زیرا در این جهت ها، زاویـه تابش نور خورشید و میزان انتقال نور به داخل گلخانه بیشتر است. بـا احـداث گلخانـه در جهـت مناسب، می توان در فصل زمستان (که شدت نور از اهمیت بیشتری برخوردار است)، درصد انتقال نور به داخل گلخانه را افزایش داد. گلخانه های به هم پیوسته در تمـام عـرضهـای جغرافیـایی، در جهت شمالی- جنوبی احداث می شوند تا بتوانند اثر سایه را در قسمت شمالی گلخانه کاهش دهند.

تأثیر تعیین جهت مناسب گلخانه با توجه به عرض جغرافیایی منطقه، بر کاهش سایه اندازی وبرخورداری از حداکثر نور، در جدول زیر  نشان داده شده است.

جهت گلخانه	وسط تابستان	وسط زمستان
شمالی جنوبی	۶۴%	۴۸%
شرقی-غربی	۶۶%	۷۸%

جدول (۱)- مقایسه درصد انتقال نور در دو گلخانه واقع در عرض بالاتر از ۵۰ درجه شمالی در جهات و فصول مختلف (منبع: رخ پلاستیک توس)

۳-۳- عوامل ایجاد سایه یا مانع های رسیدن نور یا تاثیر قدرت باد:

علاوه بر تابش طبیعی نور که بیشتر تابع طول و عرض جغرافیایی است و نیز جهت متداول وزش باد که بیشتر باز تابع طول و عرض جغرافیایی و نیز نوع اقلیم و نزدیکی و دوری به پدیده هایی مثل دریا و بیابان است،  عواملی  نظیر کوه ها، تپه ها، صخره های بزرگ، باغ ها یا ردیف های درختان بلند، دیوارها و ساختمانها جزو عواملی هستند که در انتخاب زمین یا مکان و نیز جهت احداث گلخانه موثر می باشند.

۴-۳- جهت و قدرت وزش باد:

اگر منطقه بادخیز باشد، جهت باد غالب در تعیین جهت گلخانه اهمیـت بیشـتری دارد؛ زیـرا وزش باد شدید در منطقه و احداث گلخانه در جهت نامناسـب، مـیتوانـد سـبب بـروز خسـارات مکانیکی جبران ناپذیری به اسکلت گلخانه گردد.

همچنین باد در زمستان، موجب افزایش اتـلاف گرمای گلخانه شده و در تابستان، خنک کردن گلخانه را تحت تـأثیر قـرار مـیدهـد. لـذا در ایـن مناطق، گلخانه ها به نحوی احداث میشوند که جهت گلخانه در جهـت بـاد غالـب منطقـه باشـد( دیواره انتهایی گلخانه رو به باد باشد) تا باد از روی گلخانه به راحتی عبور کند.

به عبارت دیگـر، امتداد گلخانه در امتداد باد غالب باشد؛ در این حالت، کمبود نور احتمالی را مـی تـوان بـا روشـن نمودن چند لامپ فلورسنت جبـران نمـود؛ مـثلاً در منـاطق جنـوب شـرقی ایـران (سیسـتان و بلوچستان و کرمان)، که شدت نور زیاد است ولی بادهای شدید می وزد، گلخانه باید در جهت باد احداث شود.

۵-۳- داشتن زهکش مناسب:

زمینی که گلخانه در آن احداث می شود باید از زهکشی مناسب برخـوردار باشـد؛ بـه خصـوص در گلخانه هایی که کشت محصول بر روی بستر خاک گلخانه انجام مـی شـود. بـالا بـودن سـطح آب زیرزمینی و خیس بودن خاک به علت نداشتن زهکش مناسب، باعث رشد ضعیف ریشه، سـطحی شدن ریشه ها، کاهش جذب مواد غذایی، کندی رشد گیاه و افزایش برخی بیمـاری هـای قـارچی مانند بوته میری (پی تیوم) در سبزی های گلخانه ای می شود.

به عنوان نمونه در استانهای شمالی ایران سطح آب زیر زمینی از سطح خاک فاصله اندکی دارد؛ مثلاً، در بعضی مناطق سطح آب زیرزمینی فقط ۳۰ سانتیمتر پائین تـر از سطح خاک است و حتی در برخی موارد به علت بارندگی، سطح خاک گلخانـه خـیس مـی شـود. احداث گلخانه در این نوع زمینها توصیه نمی شود و شاید بتوان یکی از مهـمتـرین دلایـل عـدم موفقیت گلخانه های و صیفی و موز در این مناطق را نداشتن زهکش مناسب در گلخانه هـا دانست.

از جمله راهکارهای رفع این مشکل، خـاکریزی کـف گلخانـه بـه ارتفـاع  ۳۰سـانتیمتر و بیشتر، یا کشت گیاهان در داخل گلدان متناسب با حجم ریشه گیاه (گلدان با حجم  ۱۵-۱۰لیتر برای پرورش گوجه فرنگی گلخانه ای) است. در این حالت، نبودن زهکـش در گلخانـه تـأثیری بـر روی رشد ریشه گیاه نخواهد داشت.

۶-۳- دسترسی به آب با کیفیت و کمیت مناسب:

منبع آب مورد استفاده و کمیت و کیفیت آن، از اهمیت زیادی در انتخاب محل احـداث گلخانـه برخوردار است و عدم توجه به این موضوع ممکن است، در آینده سـبب بـروز مشـکلات متعـددی گردد. آب مورد نیاز گلخانه می تواند از چاه، آب شهری، رودخانه و چشمه تأمین شود. آب چشمه و رودخانه معمولاً آلوده به عوامل
بیماری زا هستند و ممکن است، نیاز به ضدعفونی با کلـر داشـته باشند.

آب شهر نیز گران بوده و ممکن است حاوی فلوراید و کلر باشد بنابراین آب چـاه بهتـرین گزینه خواهد بود اما قبل از احداث گلخانه، کیفیت آب زمین انتخاب شده باید آزمـایش شـود و در صورت نداشتن مشکل خاص، اقدام به احداث گلخانه شود.

۷-۳- وجود امکانات اولیه زیربنایی:

امکانات زیربنایی از قبیل راه، برق و در صورت امکان گاز و تلفن باید در محـل مـورد نظـر بـرای احداث گلخانه وجود داشته باشد. نوع سوخت مورد استفاده برای گلخانه، نقش مهمـی در میـزان هزینه و احتمال خطر سرمازدگی دارد. در ایران گلخانه هایی که از لوله های گاز دور هستند مجبور به استفاده از سایر منابع انرژی (گازوئیل یا نفت) به جای گاز هستند که هم گرانتر از گـاز اسـت و هـم سـبب افزایش آلودگیهای زیست محیطی می شوند.

در حالی که گاز به عنوان ارزانتـرین و پـاکتـرین منبع انرژی به شمار مـی رود. در منـاطق سردسـیر ماننـد شـهرکرد، اسـتفاده از گازوئیـل هزینـه بیشتری را بر گلخانه دار تحمیل می کند و حتی در برخی از شب ها به علت سرمای شدید، احتمال یخ زدن مخزن گازوئیل نیز وجود دارد که سبب سرمازدگی گلخانه و ایجاد خسارت جبران ناپـذیر بر گلخانه می شود؛ افزودن بلورهای نفتالین به مخزن گازوئیل موجـب کـاهش نقطـه انجمـاد آن می گردد. در زمستان سال  ۱۳۸۳ تعدادی از گلخانه های استان چهارمحال و بختیاری به علت یخ زدن گازوئیل و خاموشی سیستم گرمایی، دچار خسارت شدید شدند.

۸-۳- نزدیکی به شهر و مراکز فروش:

یکی از مشکلات اصلی کنونی در تجارت محصولات کشاورزی این است که در کشاورزی فضای باز، برای دسترسی به خاک حاصلخیز و آب و هوای مناسب، باید در محل هایی بسیار دورتر از بازارهای اصلی مصرف کشت شوند و این به معنی پرداخت هزینه های گزاف حمل و نقل و احتمالاً اتلاف مقداری زیادی از محصول در طی مسیر و نیز برخی هزینه های بیشتر در خصوص بسته بندی و مسائل استاندارد سازی و غیره می باشد. برای همین دسترسی به بازار مصرف یکی از کلیدی ترین متغیر ها در انتخاب محل گلخانه است. با این حال باید هزینه های تولید محصول در گلخانه به نحوی باشد که در مقایسه با هزینه حمل و نقل مقرون به صرفه باشد و در عین حال حجم تولید و کیفیت محصول نیز رقابتی باشد.

در عصر حاضر که کشاورزی بیشتر متکی بر استفاده و بهره برداری از انواع تولیدات و تجهیزات صنعتی و نیروهای متخصص است، به ویژه در کشت گلخانه ای مدرن که انواع پیچیده و پیشرفته تجهیزات و مواد و اقلام استفاده می شوند. دسترسی مناسب به مراکز عمده عرضه ماشین آلات، تجهیزات، خدمات تعمیر و نگهداری آنها و سایر انواع اقلام و مواد بسیار ضروری بوده و در کاهش قیمت تمام شده موثر است.

۹-۳- قیمت زمین و هزینه های تطبیق:

دانش مهندسی در عصر حاضر برای بسیاری مواردی که در بالا ذکر شد، راه حل هایی ارائه نماید و با اجرای آنها بتوان بر مشکلاتی نظیر مناسب بودن شدت نور، کاهش اثرات سوء وزش باد، سرما و نظایر آن فائق آمد، زمین را تسطیح و زهکشی آن را متناسب نمود و غیره. اما بدیهی است که نخست پیدا کردن زمینی که همه شرایط را در حد ایده آل داشته باشد بسیار بعید است و همواره برخی اقدامات تطبیقی نیاز خواهند بود و دوم اینکه هم خرید زمین و هم تطبیق زمین با شرایط مورد نیاز گلخانه مستلزم پرداخت هزینه است و اینجاست که مسئله محاسبات اقتصادی به میان خواهد آمد.

۱۰-۳- ضوابط و مقررات قانونی:

ضوابط و مقررات قانونی شامل هم انواع مشوق ها و توصیه ها و هم انواع محدودیت ها و ممنوعیت ها و جرایم می باشد. دولت ها برای موارد متعددی نظیر پیاده سازی برنامه های آمایش سرزمین، محرومیت زدایی، استفاده بهینه و متناسب از منابع نقاط مختلف کشور، مسائل زیست محیطی و غیره سیاست ها و مقرراتی را اعلام و اعمال می نمایند که برخی از این سیاست ها و مقررات ناظر بر انتخاب محل های انواع فعالیتها و کسب و کارها
می باشد. مثلاً، همانطور که در بخش مربوطه خواهید دید نرخ بهره تعیین شده برای وام گلخانه بر حسب استان و نیز محروم و غیر محروم بودن محل احداث آن متفاوت است. همچنین قیمت آب بها، نحوه اعمال مالیاتها(از جمله دوره معافیت مالیاتی) و سایر موارد قانونی نیز متغیر است. کسب و کارهایی که در مناطق محروم مستقر می شوند تا ۱۰ سال از پرداخت مالیات معاف هستند. معافیت های مالیاتی دیگری برای واحد های مستقر در مناطق آزاد، مناطق ویژه، پارک های علم و فناوری و نظایر آن وجود دارد. به عنوان نمونه شاید بهتر باشد یک گلخانه هوشمند هیدورپونیک یا آیروپونیک در محل پارک علم و فناوری استان مربوطه احداث شود تا هم دسترسی به خدمات و کالاهای فناورانه آسانتر باشد، هم هزینه بازاریابی و برند سازی کمتر شود و هم از مزایای قانونی مربوطه بهره مند شوند.

۴- تکنیک های تحلیلی مناسب برای انتخاب زمین گلخانه

همانطور که در بالا اشاره شد احتمال اینکه یک زمین از همه نظر برای گلخانه در حد بالایی مساعد باشد و به راحتی نیز در دسترس باشد بسیار اندک است برای همین باید دست به یکسری محاسبات زد. در اینجا نسبت به ارائه فهرستی کوتاه از این تکنیک ها و شرح مختصر هریک خواهیم پرداخت.

۱-۴- تحلیل هزینه-فایده

تحلیل هزینه-فایده یکی از تحلیل های استاندارد و پایه در آنالیز پروژه های اقتصادی است، هرچند این تحلیل اصلاً به سادگی که از اسم آن بر می آید نیست اما کاربرد خاص آن در انتخاب زمین گلخانه ممکن است کمی بیشتر مبهم باشد. بگذارید با یک مثال توضیح دهیم.

فرض کنید یک زمین داریم که دسترسی به آب کشاورزی شیرین و مناسب با دبی کافی دارد اما دارای شیب زیاد است. در عوض یک زمین دیگر هم داریم که شیب بسیار ملایم و مناسب دارد اما دسترسی اش به آب کافی و مناسب دشوار است و مستلزم پرداخت هزینه است. در اینجا هزینه ها و منافع را فهرست و آنها را بر حسب پله های قابل انتخاب ردیف می کنیم و بررسی می کنیم  سرجمع هزینه و فایده در کدام زمین در پله های مختلفی یا در پله های در دسترس بهتر است.

۲-۴- تحلیل حساسیت

ابتدا باید به معرفی مفهوم تحلیل حساسیت و موارد کاربرد آن بپردازیم. طبق یکی از تعاریف تحلیل حساسیت عبارت است از اینکه در یک شرایط مشخص و تعریف شده و با فرض ثابت بودن سایر متغیرها، اگر مقدار یک متغیر مستقل را تغییر دهیم، متغیر وابسته به آن چقدر تغییر خواهد کرد؟ در تعریف دیگری عنوان شده است وقتی رفتار یک سیستم را تحلیل می‌کنیم، تحلیل حساسیت به این معنا خواهد بود که محاسبه و برآورد کنیم که رفتاری که برای سیستم پیش بینی کرده‌ایم (خروجی آن سیستم) تا چه حد به مقادیر متغیرهای مستقل (ورودی آن سیستم) حساس است.

با توجه به تعریف و مواردی که در ادبیات موضوع آمده است مشهود است که تحلیل حساسیت برای بررسی پویایی های یک سیستم بیشتر کاربرد دارد بنابراین خصوصا زمانی که متغیر هایی مثل قیمت در سیستم هستند که طی زمان تغییر می کنند، این تحلیل لازم است.

در مورد خاص انتخاب زمین گلخانه چون مواردی مثل انواع قیمت، نرخ بازگشت سرمایه و نیز هزینه های جاری وجود دارند که طی زمان تغییر می کنند باید بررسی لازم صورت پذیرد که حساسیت کسب و کار گلخانه به کدام مورد بیشتر است. به عنوان مثال آیا کسب و کار گلخانه از بابت هزینه های حمل و نقل و دسترسی به بازار محصول و نهاده ها بیشتر متاثر می شود یا از هزینه مترتب بر مقابله با تغییرات آب و هوایی.

۳-۴- روش ها و مدل های بهینه سازی ریاضی

اگرچه گزینه هایی که با روش های معمول و شاید بتوان گفت سطح پایین بهینه سازی ریاضی ممکن است اغلب مواقع در دسترس و ممکن نباشند مثلا نتوان زمینی را پیدا کرد که هم از نظر دسترسی به آب و هم دسترسی به بازار و هم کیفیت زمین در حد بهینه ای باشد اما روش های پیشرفته تر همیشه شانس بیشتری از پیشنهاد موارد بهینه و در دسترس خواهند داشت. مدل های برنامه ریزی حمل و نقل یکی از این مدلها می باشند.

تحقیق و تدوین: گروه تحقیق و مشاوره اکونوایزر

با ارسال کامنت و تیکت ما را در تهیه مطالب غنی تر و ارزنده تر جهت تامین نظرات شما عزیزان یازی فرمایید.